Zamek w Niedzicy

ieś Niedzica istniała już w XIII wieku, a na początku XIV wieku była, wraz z całą ziemią spiską od Magury do Dunajca, własnością Kokosza z Brzozowicy. W 1320 roku sprzedał on część swoich włości bratu Janowi i jego synowi Michałowi. Wśród sprzedanych ziem była również Niedzica. W dokumencie nie ma wzmianki o zamku, a jedynie o wsi, z czego można wnioskować albo o nie istnieniu jeszcze zamku, albo o tym, że Kokosz zostawił sobie warownię, aby móc sprawować kontrolę nad szlakiem biegnącym doliną Dunajca. W 1325 roku pierwszy raz wzmiankowany jest zamek jako własność Berzeviczych. W 1326 roku nastąpiła konfiskata dóbr niedzickich przez Karola Roberta, który przekazał je Sárosowi Wilhelmowi Drugethowi. To prawdopodobnie Sáros wzniósł na skałach na najwyższej 

Widok z Czorsztyna na zamek niedzicki, fot. ZeroJeden, V 2001

partii wzgórza zamek, którego mury stoją do dziś. Na zamek składał się nieregularny mur obwodowy oraz budynek mieszkalny zwany kamieńcem w zachodniej części dziedzińca w ciągu murów. Brama znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie budynku w południowym odcinku murów. Od bramy rozciągało się wzdłuż murów zamkowych na zachód otoczone wałem ziemnym podzamcze.

W 1330 roku Sáros Wilhelm Drugeth zapisał zamek swojemu bratu Mikołajowi wraz z kilkoma innymi zamkami. W 1342 roku zamek stał się własnością państwa, a w 1347 roku Niedzica wróciła w ręce rodu Berzeviczych. Na przełomie XIV i XV wieku rozbudowali oni zamek. W miejsce cysterny na wodę powstała studnia, wzniesiono nowy budynek przy wschodnim murze obwodowym, który w południowej części miał dużą gotycką salę, a w północnej, w miejscu wcześniejszej cysterny, znajdowała się kaplica. Dziedziniec zamku ozdobiono krużgankiem, a podzamcze otoczono murem obronnym z czworoboczną wieżą bramną i przedbramiem od południa. Podzamcze otoczyli oni murem obronnym a w zachodniej jego części powstała czworoboczna baszta bramna. 

Widok z lotu ptaka od północnego-zachodu, fot. ZeroJeden, X 2013

Wjazd na zamek prowadził przez wcześniejszą bramę prawdopodobnie po drewnianym moście wzdłuż południowego muru.

W 1412 roku na zamku niedzickim, będącym w granicach Węgier, delegacja Władysława Jagiełły wypłaciła Węgrom 37 tysięcy kop groszy praskich w zastaw 13 miast spiskich, w tym i samą Niedzicę. W 1425 roku zamek był w posiadaniu potomka Jana Berzeviczego Piotra Schwarza z Łomnicy, potem przeszedł na jego syna Jana Schwarza. Zamek Berzeviczych musiał być silną twierdzą, ponieważ w latach trzydziestych XV wieku dwukrotnie husyci niszczyli pobliskie tereny, jednak nie próbowali nawet atakować niedzickiej twierdzy. Jan w 1463 roku zastawił zamek Emerykowi Zápolya, który przejął go na stałe po bezpotomnej śmierci Berzeviczego. Rozbudował on swoją siedzibę, podwyższył zabudowania zamkowe o kwadratową wieżę, oraz rozbudował podzamcze. Nowy obwód murów objął obecną powierzchnię, powiększyło się podzamcze. Wjazd do niego mieścił się w czworobocznej wieży bramnej dostawionej do południowego muru i wzmocniony był szyją wjazdową. Po śmierci Stefana, 

fot. ZeroJeden, V 2001

syna Emeryka, wdowa po nim dokonała transakcji z Andrzejem Horváthem oddając mu Niedzicę i dopłacając 2000 guldenów w zamian za Likavę.

W czasie wojny domowej na Węgrzech między Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zápolyą zamek zmieniał właścicieli. W 1527 roku podstarościm spiskim był Stefan Potturniański, który rządził z zamku niedzickiego, ale już w 1528 roku wojska Zápolyi pod dowództwem Piotra Kostki odbiły twierdzę.

W 1529 roku Niedzica przeszła na własność polskiego magnata Hieronima Łaskiego, który zasłużył się królowi Zápolyi w rokowaniach z Turcją. Ustanowił on na zamku siedzibę starosty spiskiego. W roku 1534 w wyniku intryg skłócono Zápolyę z Łaskim, który tylko za sprawą wstawiennictwa wysoko postawionych polskich i francuskich panów wyszedł na wolność z więzienia króla Węgier. Łaski przeszedł na stronę Ferdynanda i usunął z zamku niedzickiego popierającego Zápolyę Minkwitza, ustanawiając starostą Hieronima Bobolę. Minkwitz na krótko odbił zamek w 1535 roku. Łaski przekazał niedługo zamek w zastaw prepozytowi spiskiemu Janowi Horváthowi, a do 1538 roku odstąpił mu go na stałe. W czasie burzliwych lat trzydziestych XVI wieku zamek był również czasowo siedzibą rozbójników. Horváth okazał się srogim władcą i w 1544 roku został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska i wycofania się z życia politycznego. Zamek wrócił w ręce Łaskich. W 1576 roku syn Hieronima Olbracht Łaski zastawił zamek niedzicki Andrzejowi Balassa, a w 1589 roku sprzedał go Jerzemu Horváthowi z Palocsy. Jerzy w 1601 roku rozbudował średniowieczną warownię powiększając ją o zamek średni i dolny, które wcześniej pełniły rolę gospodarczego podzamcza. 

Zamek w Niedzicy na zdjęciu Józefa Zajączkowskiego z 1905 roku

Dotychczasowy przejazd bramny w czworobocznej wieży południowej został zamurowany, a nowa brama powstała od zachodu, a na terenie zamku dolnego wzniesiono nowe budynki mieszkalne. W rękach Horváthów zamek pozostawał do 1670 roku, kiedy z powodu trudnej sytuacji finansowej Stefan Horváth wydzierżawił część dóbr niedzickich z zamkiem Sylwestrowi Joanellemu. W 1683 roku zamek został zdobyty przez powstańców Emeryka Thökolyego, a po upadku powstania wrócił w 1685 roku w ręce Joanellich. W końcu XVII wieku została odbudowana kaplica zamkowa, która wcześniej w wyniku walk lub katastrofy budowlanej została uszkodzona. Niedzica wróciła do Horváthów po śmierci Jana Joanellego w 1776 roku, jednak zamek był już na tyle zniszczony, że Horváthowie pozostali w swoim zamku w Palocsy. Dopiero pożar ich rodowej siedziby w 1817 roku sprawił, że Andrzej Horváth zdecydował się na odbudowę zamku niedzickiego, a nie Palocsy. Remontu dokonał w latach 1821-1823. W wieży południowej, dawniej bramnej, na górnej kondygnacji znalazła się kaplica pod wezwaniem św. Andrzeja. Odbudowa i modernizacja na cele reprezentacyjne objęła zabudowania zamku średniego i dolnego, natomiast pozostawiono uszkodzone gotyckie mury zamku górnego jako malowniczą 

Brama wjazdowa z tablicą fundacyjną z przełomu XVI i XVII wieku, fot. ZeroJeden, V 2001

ruinę.

W 1843 roku zmarł Ferdynand, a zamek stał się własnością jego syna Aleksandra oraz córki, która wcześniej wyszła za Alapi Salomona. Kiedy w połowie XIX wieku zamek został zniszczony przez pożar rozpoczęto jego odbudowę. W 1856 roku zmarł ostatni męski przedstawiciel rodu Horváthów z Palocsy Aleksander, a remont ukończył w 1861 roku Alapi Salomon. Po ustaleniu nowych granic państwowych w 1920 roku Niedzica znalazła się w granicach Polski. Do 1943 roku rodzina Salomonów sezonowo przebywała jeszcze na zamku, jednak wykorzystywano tylko część pomieszczeń na zamku dolnym, ponieważ reszta zabudowań była w tym okresie już poważnie zniszczona.

Pod koniec drugiej wojny światowej opuszczony zamek zaczęto dewastować i rozbierać. Po drugiej wojnie światowej zamek stał się własnością państwową i w 1950 roku został przekazany Stowarzyszeniu Historyków Sztuki. W tym też roku w wyniku wichury przewrócił się kilkusetletni dąb stojący przed zamkiem, który według podania miał zostać zasadzony przez cygankę, kiedy zamek przeszedł na własność Jerzego Horvátha, a miał obrazować losy rodu Horváthów z Palocsy. Prace prowadzone na zamku w latach 1949-1952 zabezpieczyły ruiny, a przez następne trzy dziesięciolecia trwały prace przy całkowitej odbudowie zamku średniego i dolnego oraz zabezpieczeniu jako trwałej ruiny zamku górnego.